Duitsland onder hitlers dictatuur van 1933 tot 1945
De enorme schaal waarop vernietiging plaatsvond tijdens de Tweede Wereldoorlog is moeilijk in kaart te brengen. Er zijn zoveel verschillende aspecten waarop de oorlog kan worden gemeten dat één overkoepelende weergave onmogelijk lijkt te zijn. In 1961 deed cartograaf Werner Hillgeman een poging met een kaart die hij uitbracht bij Uitgeverij Justus Perthes.
‘Deutschland unter der Hitler-Diktatur 1933-1945' is een kaart van 252 bij 200 cm, met een schaal van 1 : 600 000. Een enorm oppervlak dat zich toespitst op nazi-Duitsland. Het Duitsland dat volgens de nationaalsocialisten ook ‘echt Duits’ was, dus inclusief Oostenrijk, Sudetenland én het westelijk gedeelte van Polen. De kaart toont ook de buurlanden van Duitsland en laat zien wanneer Duitse troepen de grenzen overstaken als onderdeel van de expansiedrift van het Derde Rijk.
De grootste focus ligt echter op de Konzentrationslager (concentratiekampen) en de Judenvernichtung (Jodenvernietiging). De kampen worden weergegeven met een wachttoren. De concentratiekampen (zwart) zijn door heel Duitsland te vinden, de vernietigingskampen (blauw) voornamelijk in het oosten, in het huidige Polen. Dit betekent echter niet dat er enkel in de vernietigingskampen massaal menselijke levens verloren gingen, het geeft enkel aan dat daar sprake was van systematische vernietiging. Het beeld van de wachttorens van Auschwitz staat in ons collectieve geheugen gegrift.
De genocide van de Joden staat centraal op deze bijzondere kaart. In Jodensterren worden per land de sterftecijfers weergegeven – ook van landen die ver buiten het bereik van deze kaart liggen, zoals Griekenland. Kleinere Jodensterren tonen het aantal vernietigde synagogen. Blauwe stippen lijken aanvankelijk kleine dorpjes te zijn, verspreid door heel Polen, maar in werkelijkheid zijn het alle vernietigde getto’s. Een immense hoeveelheid die nog steeds afschuw opwekt. Holle blauwe vierkanten tonen dwangarbeidskampen, bedoeld voor Joden. De enorme omvang van het menselijke leed dat achter deze iconen en statistieken schuilgaat is niet te bevatten. Toch werd geprobeerd leerlingen met deze en andere schoolplaten een idee te geven van de omvang van de vernietiging en ellende.
De kaart laat ook andere zaken zien. Zoals de Reichsautobahnen die tot 1939 gebouwd werden. Een vreemd onderwerp om op de kaart te vermelden omdat er tot 1943 (zij het in veel mindere mate) aan de wegen gewerkt werd. Wat echter niet te zien is, zijn de spoorlijnen en de infrastructuur waarmee de massale schaal van de Joodse genocide mogelijk werd gemaakt. We zien SS-hoofdkwartieren, opleidingsinstituten en meer. Het is daardoor ook een zeer militaire kaart.
Opvallend is dat er ook verschillende verzetsbewegingen tegen het nationaalsocialistische regime op de kaart vermeld worden. Zoals Die weisse Rose, een studentenverzetsgroep, prominent in beeld ter hoogte van München. Die weisse Rose vormde helaas een uitzondering in een samenleving die en masse met het partijbeleid meebewoog. Overigens wordt ook de kerkelijke weerstand op de kaart vermeld, evenals illegale opleidingscentra en andere verzetscentra, maar het vergt goed zoeken om ze op deze kaart te kunnen vinden.
Werner Hilgemann heeft ongetwijfeld veel willen vertellen met deze kaart, informatie die door de docent toegelicht kon worden met behulp van een uitvoerig geschreven instructieboek. Het is voor de kijker echter moeilijk te duiden wat de kaart allemaal laat zien. Het leed is niet zichtbaar; enkel de omvang van de vernietigingsmachine wordt getoond.